همیشه این سوال را اطرافیان می پرسند که آیا واقعا موتور ملی ساخت خودمان است؟ آیا به راستی یک شرکت ایرانی توانسته به فنآوری ساخت موتور دست پیدا کند؟ و آیا مهندسان داخلی ما در این سطح هستند؟ این سوالات و ابهامات مقدمه ای شد تا برای یافتن پاسخی مناسب سری به آرشیو فنی ایران خودرو (کتابخانه مرکزی) بزنیم و در این خصوص اطلاعاتی به دست آوریم، ماحصل این کنکاش به شرح زیر است که از نظرتان میگذرد.

در آذر 1376، پیشنهاد تاسیس مرکز تحقیقات موتور (ایپکو) ، مورد قبول مدیر عامل وقت ایران‌خودرو قرار گرفت و کار تهیه دفترچه گزارش امکان سنجی مرکز تحقیقات موتور آغاز شد. پس از سه ماه کار مداوم و بهره‌گیری از سوابق کارهای انجام‌شده و اطلاعات موجود در کشور، گزارش توجیهی طرح ایجاد مرکز تحقیقات موتور در دو جلد به مدیر عامل ایران‌خودرو تقدیم شد و به تصویب ایران‌خودرو و سازمان گسترش رسید و مقرر شد تا مرکز، با سرعت در به کارگیری منابع و توسعه در قالب شرکتی مستقل، کار خود را آغاز کند. در طراحی و تولید موتور، علوم مختلف و متخصصان وابسته به آن علوم، باهماهنگی کامل باید به کار گرفته می‌شد که این امر، حجم گسترده‌ای از فعالیت را تشکیل می‌داد؛ از جمله آنان علوم حرارت و سیالات، طراحی جامدات، ساخت و تولید، الکترونیک، مدیریت و پایش، شیمی، برق، پلیمر، مکاترونیک، صدا و ارتعاش و روش‌های نوین محاسبات مهندسی و شبیه سازی، اصطکاک، روغن کاری، خنک کاری، تطبیق (کالیبراسیون) موتور با خودرو، واکنشگرها و مهندسی صنایع، الگوبرداری، مهندسی ساخت تجهیزات، مهندسی محصول، روش و تضمین کیفیت در چرخه توسعه محصول موتور، مداخله دارند. در ابتدای امر، دو اتاق مشاوران در قسمت شمالی موسسه فرهنگی‌ورزشی ایران‌خودرو (پیکان) برای استقرار شرکت اختصاص داده شد.

با به کار‌گیری پنج نفر نیرو، » شرکت تحقیقات موتور ایران‌خودرو « در بهمن 1376 عملا کار خود را آغاز کرد. بدین ترتیب بعد از گذشت بیش از 100 سال از ورود خودرو به کشور، اولینمرکز تحقیق و طراحی موتور در ایران تاسیس شد. در سال 1377 ، که این شرکت هنوز یک‌ساله نشده بود با توجه به نگرانی مسوولان در مورد مصرف سوخت پیکان کاربراتوری و با آلودگی زیاد، مرکز تحقیقات موتور ایران‌خودرو با این که تازه‌تاسیس بود، راه کارهای متفاوتی را بررسی کرد و به عنوان مناسب‌ترین راه کار، تبدیل موتور را به مجموع هتزریق و مراقبت (انژکتوری) پیشنهاد داد.

تجربه اولین قرارداد بهینه‌سازی موتور در کشور روی موتور پیکان با تهیه درخواست و ارسال آن به مراکز تحقیقاتی در حال آماده شدن بود و باید یک شرکت سازنده مجموعه‌های الکترونیکی را نیز در این درخواست می‌گنجاندند تا کار توسعه نیمه‌تمام نماند و از ابتدا، تامین و تولید مجموعه الکترونیک در قرارداد منظور شود تا به تولید برسند. این شرکت‌ها عبارت بودند از ساژم، بوش، زیمنس، مانیتی مارلی و دلفی. در آن زمان، شرکت ساژم در صدد بود تا بخشی از بازار پژو را جذب کند، بنابراین یکی از راه‌های ورود به بازار ایران، عبور از طرح تحقیقاتی مرکز برای ساژم بود که ایپکو این فرصت را شناسایی کرد و پس از سه ماه بررسی و مذاکره با شرکت‌های تحقیقات موتور، موتورسازی و ساپکو، شرکت مذکور بیش‌ترین خواسته‌های آنان از جمله کم‌ترین قیمت مجموعه مدیریت هوشمند موتور، پرداخت هزینه تحقیقات، طراحی، اعمال تغییرات موتور و حق انتخاب شرکت تحقیقاتی با تایید مرکز تحقیقات موتور ایران‌خودرو را پذیرفت. باوجود موفقیت‌هایی که مرکز تحقیقات موتور در اولین سال تاسیس به آن نایل آمد، برخی موارد از داخل وخارج کشور هدف و ماموریت اصلی مرکز را تهدید می‌کرد، از جمله :

1- سخت‌باوری نسبت به توانمندی وکسب دانش فنی متخصصان کشور و حتی در برخی موارد تمسخر آنان

2- فقدان رشته دانشگاهی در کشور در زمینه اختصاصی موتور و کمبود شدید نیروی متخصص 3- نبود سازندگانی که با عملکرد قطعات واجد کیفیت از طراحی تا تولید آشنا باشند و به عبارتی صاحب مالکیت قطعه باشند.

4- نداشتن حق مالکیت موتور، اعم از مالکیت در ساخت، مالکیت در تولید و مالکیت در طراحی موتور و جعبه دنده برای تولید‌کنندگان داخلی. تنها امکان موجود،کسب جواز ساخت بود، آن هم پس از خرید هنگفت و از دست دادن زمان و پس از اخذ تاییدیه قطعات از صاحبان اصلی موتور مانند پژو.

5- برخورد تحقیرآمیز خودروسازان خارجی و عدم ارایه و انتقال دانش به ایران در زمینه موتور.

تاکنون هیچ مدیر عامل یا مدیر ارشدی از ایران نتوانسته بود با مرکز تحقیقات موتور پژو یا واسطه‌های آنان مذاکره یا در زمینه دانش فنی،همکاری و یا حتی بازدیدی از اتاق‌های علمی و طراحی داشته باشد. امروز پس از گذشت بیش از 17 سال از عمر شرکت تحقیقات موتور ایران‌خودرو که البته در حال حاضر به شرکت تحقیق، طراحی و تولید موتور ایران‌خودرو ( ایپکو ) تبدیل شده است، این شرکت توانسته با عملکرد خود، اطمینان مسوولان کشوری را در بهینه‌سازی و تولید محصول جدید و ارایه خدمات مهندسی و فرآیندی قوای محرکه جلب کند و تاثیر اقتصادی مهمی در کشور بگذارد. با پی‌گیری‌های مستمر برخی از اعضای هیات مدیره ایپکو، در سال 1378، دوره کارشناسی ارشد موتور در دانشکده مکانیک دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی راه‌اندازی شد. دانشجویان در حال تحصیل با تعریف پایان‌نامه‌های موتوری جذب شدند و پس از تبیین ساختار جدید، به سرعت کارهای مهمی را در داخل کشور شروع کردند. ضرورت اعزام دانشجویان پس از دانش‌آموختگی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد به خدمت مقدس سربازی، یکی از مشکلاتی بود که نیروهای جوان و درحال تحصیل با آن مواجه بودند که با پی‌گیری از ستاد کل نیروهای مسلح و هماهنگی با وزارت صنایع و معادن، این مساله با تخصیص سهمیه سرباز به صنعت برطرف شد. در حقیقت چرخه کاری نیازمندی صنعت، همکاری در تشکیل رشته دانشگاهی ارشد موتور، جذب نیرو و تجهیز مرکز و اجرای برنامه‌های تحقیقاتی و طراحی برای تولید و جواب‌گویی به نیاز مشتری تعریف شد و در دستور کار قرار گرفت که هر از چند گاه تغییراتی را حتی در اصل چرخه کاری ایجاد می‌کرد. با نگاه علمی بهاین چرخه، متخصصان توانستند موفقیت‌هایی که مورد نیاز کشور بود را کسب کنند تا جایی که بعداز سال 1386 ، پیش‌زمینه نقشه راه موتور در کشور تقریبا مهیا شد.

طرح خانواده موتور در 22 فروردین 1379 بلافاصله پس از تعطیلات نوروزی، علاوه بر ادامه سایر طرح‌های در دست اقدام به عنوان طرح مطالعاتی درون‌شرکتی تصویب و کار آن آغاز شد. کم‌ترین دستاورد‌هایی که طراحی خانواده موتور برای کشور در آن زمان داشت از این قرار است:

دست‌یابی ایران برای اولین بار به دانش طراحی در امر موتور بهینه‌سازی موتورهای موجود کسب مالکیت در تولید موتور رتبه‌دار شدن ایران به عنوان اولین کشور اسلامی در دست‌یابی به مالکیت طراحی موتور صادرات سمند با قوای محرکه داخلی به جای پژو در وهله اول و جایگزینی موتور در محصولات خودرویی کشور اقتصادی شدن قیمت موتور با تولید انبوه در کشور و صادرات آن استفاده از امکانات موجود در طراحی و تولید موتورهای دیگر و اشتغال نیروها از سطوح کارگری تا استادان دانشگاهی در این زمینه. باهماهنگی قبلی، شرکت تحقیقات موتور در29 فروردین 1381، طرح خانواده موتور ملی را در جلسه‌ای به ریاست معاون اول رییس جمهور و با حضور دکتر معصومه ابتکار، معاون رییس جمهور وقت و رییس وقت سازمان حفاظت محیط زیست، دکتر ضرغامی و دکتر عبادی از ریاست جمهوری وقت، مهندس ویسه و دکتر برومند از وزارت صنایع وقت، مهندس آقایی و هاشمی از وزارت نفت وقت و رحمتی از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی وقت مطرح کرد. حاضران در جلسه، این طرح را یک نیاز اساسی و موافق سیاست‌های دولت دانستند و دستور پی‌گیری آن را صادر کردند.

سازمان‌هایی که به طور مستقیم در طرح موتور ملی درگیر هستند، عبارتند از شرکت ساپکو و سازندگان داخلی وخارجی به تعداد 70 سازنده، معاونت تولید نیروی محرکه ایران‌خودرو، شرکت صنعتی نیرومحرکه (جعبه‌دنده‌سازی)، شرکت‌های ریخته گری چدن و آلومینیوم، شرکت‌های قالب و نمونه‌سازی، مرکز تحقیقات ایران‌خودرو، معاونت سواری‌سازی ایران‌خودرو، معاونت استراتژی و برنامه‌ریزی ایران‌خودرو، معاونت مالی ایران‌خودرو، شرکت ایپکو، مرکز مهندسی ایران‌خودرو و شرکت ایساکو.

ایپکو در طراحی مفهومی، به این نتیجه رسید که موضوع موتور به تنهایی کار را به پایان نمی‌رساند؛ الزم بود که بهینه‌سازی جعبه دنده و تطبیق قوای محرکه روی خودروی سمند نیز مطالعه شود. قبال درخواستی برای نیازمندی‌های مرکز توسعه محصولات ایران‌خودرو ارسال شد. گروه کاری به این نتیجه رسید که باید موضوع مشارکت این مرکز مانند ساپکو در عالی‌ترین سطح، مطرح تاکار تکمیل شود. بنابراین طرح قوای محرکه (طراحی خانواده موتور و بهینه‌سازی جعبه دنده) به درخواست هیات مدیره ایران‌خودرو روی خودروی سمند، جایگزین طراحی موتور ملی شد و کلیه مراحل امکان سنجی و راهبردی طرح، با همکاری واحد برنامه‌ریزی استراتژیک در قالب دفترچه طرح موتور ملی تهیه و در ستاد سیاست‌گذاری ایران‌خودرو مصوب شد.

گزارش توجیهی فنی و اقتصادی طراحی و ساخت موتور در 16 دی 1383 به شماره 35/111-0549 که در دی 1382 با همکاری مرکز برنامه‌ریزی تهیه شده بود و همچنین سند تجاری 14 آذر 1383 به شماره 35/195 که آن هم محرمانه با همکاری واحد استراتژی آماده شده بود، تقدیم هیات مدیره شد.

ایپکو در ابتدای سال 1383 که اجرای طرح موتور خانواده ملی را رسما آغاز کرد، بلافاصله از همه واحدهای درگیر در گروه صنعتی ایران‌خودرو، تقاضای معرفی نماینده تام الاختیار کرد و افراد معرفی شدند، چیدمان، ساختار کار و مسوولیت‌ها و سامانه‌های دروازه‌ای و مدیریت پایش طرح، آماده پاسخ‌گویی بودند. این طرح به پروژه ای اف 7 مشهور شد که مفهوم آن، خانواده موتور ملی با حجم 1.7 لیتر است.

در حقیقت K4M، EF7 و TU5، به لحاظ مشخصات عمومی عملکردی سه پیشرانه هم‌ ردیف به شمار می‌روند که هر سه با سرسیلندر 16‌ سوپاپه عرضه می‌شوند، ولی به لحاظ عملکرد و دوام با گاز طبیعی و مصرف و آلایندگی در استفاده از گاز و بنزین، موتور پایه‌گازسوز ملی که سوخت اصلی آن، گاز طبیعی فشرده است جایگاه برتری دارد. مساله بسیار مهم دیگر این که مالکیت طراحی و ساخت این موتور برای اولین بار متعلق به کشور عزیزمان ایران است. امروز وظایف اصلی ایپکو عبارتند از: طراحی مفهومی، طراحی تفصیلی موتور باهدف قیمتی وعملکردی، اجرای آزمون و صحه گذاری، تجاری شدن در تولید انبوه و تولید باکیفیت.

در اسفند 1385 برنامه افتتاحیه و رونمایی پیش‌تولید اولین نسل موتور 1.7 لیتری تنفس طبیعی (غیر توربو) از طرح خانواده موتور ملی با حضور رییس جمهور وقت و با تالش وکوشش همه شرکت‌های ساپکو، ایران‌خودرو، ایپکو و قطعه‌سازان انجام شد. هم‌زمان، تمبر موتور ملی طراحی شد و توسط شرکت پست جمهوری اسلامی ایران انتشار یافت.

دست آخر، در نهمین روز از نوروز 1389 ، مقام معظم رهبری از خط تولید موتور ملی بازدید فرمودند و بیانات بسیار مهمی در زمینه تاریخ علمی ایران و راه کارهای مدیریت و توسعه با نگاه اقتصادی و نحوه تبادل علمی را گوش‌زد و طرح موتور ملی را نماد عزت عنوان کردند.