این روزها بحث عدد اکتان، مکمل ها، و اکتان بوسترهایی که توسط پمپ بنزین ها به رانندگان توصیه می شود داغتر از همیشه شده است. اما اصلا اکتان چیست؟ کیفیت سوخت چه تاثیری در عملکرد خودرو دارد؟ تفاوت انواع مکمل های سوخت و اکتان بوسترها چیست؟ انواع اکتان بوستر و مکمل های سوخت چه کاری انجام می دهند؟ چه خودروهایی به این محصولات نیاز دارند/؟ بنزین سوپر چه تفاوتی با بنزین معمولی دارد؟ چه خودروهایی با بنزین سوپر بهتر کار می‌کنند؟ کدام خودروها با بنزین معمولی آسیب خواهند دید؟ در این مقاله ابتدا اشاره ای کوتاه به پدیده ناک و دلایل آن خواهیم داشت، سپس توضیح خواهیم داد عدد اکتان سوخت به چه معناست و اکتان بنزین جه تاثیری در عملکرد خودرو دارد، سپس به تفاوت عدد اکتان انواع بنزین موجود در کشور اشاره می‌کنیم و در آخر نیز به ارائه توضیحات کاملی در مورد انواع مکمل سوخت و اکتان بوستر خواهیم پرداخت.

اما برای توضیح چرایی نیاز موتور به سوخت با کیفیت، لازم است که ابتدا از اصول و مراحل کارکرد موتور های احتراق داخلی خودروها مطلع شوید، برای این منظور توصیه می‌کنیم مطلب همه چیز درباره نحوه عملکرد موتور خودروها را مطالعه نمایید.

مفهوم عدد اکتان بنزین چیست؟

آنچه که مشخص می نماید که سوخت تا چه میزان توانایی متراکم شدن قبل از احتراق خود به خودی (خودسوزی) را داراست، عدد اکتان می نامند؛ در هنگام تصفیه نفت خام در پالایشگاه، زنجیره های هیدروکربن با طولهای متفاوت تولید می شود که این زنجیره ها با ترکیب شدن با یکدیگر، سوخت های متفاوتی تولید می کنند. متان دارای یک اتم، اتان 2 اتم، پروپان ۳ اتم ، بوتان ۴ اتم، پنتان ۵ اتم ، هگزان ۶ اتم ، هپتان ۷ اتم و اکتان ۸ اتم کربن دارند، اگر بنزینی دارای مقادیر بسیار بالایی از octane باشد، بنزین بسیار خوبی از نظر مقاومت در برابر خودسوزی محسوب می شود. اما در مقابل، هپتان بسیار سریع و در اثر تراکمی ناچیز، محترق خواهد شد. این ۲ هیدروکربن بعنوان مبنایی برای مقاومت خودسوزی سوخت در برابر متراکم شدن انتخاب شدند و با دادن عدد ۱۰۰ به اکتان و ۰ به هپتان نسبتی به نام عدد octane بدست آمده است.
بطور مثال بنزینی با عدد اکتان ۸۷، معادل نسبت ۸۷ اکتان به ۱۳ هپتان می باشد. اما ساخت سوختی که متشکل از این میزان octane باشد هزینه تولید بسیار بالایی خواهد داشت و این ۲ ماده در حال حاضر تنها تشکیل دهنده های بنزین نیستند و مواد و افزودنیهای دیگری کار بالابردن این عدد یا همان مقاومت در برابر خودسوزی یا ناک زدن موتور را برعهده دارند.

ناک زدن موتور یعنی چه؟

در اینجا توضیحی مختصر و مفید از پدیده ناک خواهیم داشت، زمانی که سوخت مصرفی اکتانی کمتر از میزان لازم برای موتور خودرو دارا باشد، هنگام بالارفتن از سربالایی ها یا حرکت با دور موتور پایین با دنده مرده، موتور شروع به تولید صدایی صدایی شبیه به برخورد آرام قاشق و چنگال به یکدیگر (چرق چرق) می کند، این صدا با برداشتن پا از روی پدال گاز قطع شده و هر زمان که پای خود را بروی پدال فشار دهید دوباره به گوش می رسد. در ایران تقریبا همه ما حداقل یکبار این صدا را شنیده ایم.... این صدا که برخی مکانیک ها به آن صدای سوپاپ می گویند، در واقع صدای ناک زدن موتور خودرو است.... (در خودروهای توربو شارژ، موتور در دور موتورهای بالا و حین تخته گاز راندن نیز ناک می‌زند) زمانی که این صدا به گوش میرسد، خطراتی جدی موتور خودروی شمارا تهدید می کند، این پدیده در موتور های توربوشارژ اثر بسیار شدید تری دارد و بجز صدای مذکور، حالتی مثل تقه زدن و شتاب گیری منقطع را در آنها شاهد خواهیم بود.به طور کل، راه حل این مشکل در استفاده از سوخت با اکتان بالاتر خلاصه می‌شود.

اکتان RON و MON چیست؟ و چه تفاوتی دارند؟

اما عدد octane بنزین را به ۲ روش می توان بدست آورد، اولین روش، روش تحقیقی Research Octane number یا RON نامیده میشود و دومین روش، روش موتوری: Motor Octane number یا MON نام دارد. تفاوت این ۲ روش در شرایط و پارامترهای محیطی متفاوت حین آزمایش بر روی بنزین است که در جدول زیر به برخی از این تفاوت‌ها اشاره شده:

مسلما با توجه به شرایط سخت تر آزمایش در روش MON ، نسبت به روش RON برای یک بنزین مشابه، عدد بدست آمده از آزمایش به روش RON عدد بیشتری خواهد بود. ممکن است بنزینی بدلیل نوع افزودنی ها و مواد بکار رفته جهت بالا بردن octane در شرایط آزمایش RON، عدد بالایی را ارائه دهد اما در شرایط سخت تر، توانایی مقابله بسیار کمتری نسبت به تراکم پذیری داشته باشد و عدد حاصل از آزمایش MON بسیار پایین باشد، پس در مقایسه چند نوع بنزینی که عدد اکتان RON مشابهی دارند، بنزینی که عدد اکتان MON آن کمتر از دیگران باشد، بنزین مرغوب تری است....

با وجود این که مبنا قرار دادن عدد بدست آمده از آزمایش RON بعنوان عدد اکتان، چندان صحیح به نظر نمی رسد، در اروپا و اکثر کشورها از جمله ایران، عدد RON مبنای مشخص نمودن میزان کیفیت بنزین می باشد، اما در آمریکا با استفاده از فرمول RON+MON)/2) و بدست آمدن عدد جدیدی به نام PON یا Pump Octane Number این مشکل تا حدی حل شده است.

تاثیر دما، ارتفاع، میزان رطوبت بر عدد اکتان چیست؟

تغییر شرایط محیطی ، باعث بالا و یا پایین رفتن octane بنزین می‌شود؛ یکی از این موارد ارتفاع از سطح دریا ست، عدد اکتان برای هر بنزین براساس آزمایش انجام شده در محلی هم سطح دریا مشخص می‌گردد و هرچه این آزمایش در ارتفاع بیشتری انجام گیرد (به فرض ثابت ماندن دیگر پارامترها) عدد بهتری به دست خواهد آمد.

یعنی اگر خودرویی با بنزینی که برفرض مثال اکتان ۸۲ (در سطح دریا) دارد را به محلی در ارتفاع مثلا 1000 متر بالاتر از سطح دریا (فرضا دارای دما و رطوبت یکسان) منتقل نماییم؛ خواهیم دید موتور این خودرو در ارتفاع 1000 متری بسیار دیرتر دچار ناک می شود تا در محل هم سطح دریا....(به طور تقریبی تا ارتفاع ۱۸۰۰ متری از سطح دریا به ازای هر ۳۰۰ متر افزایش ارتفاع ۱.۴ به عدد RON اضافه می گردد و در ارتفاع بالای ۱۸۰۰ متر این میزان به ۲.۵ عدد در ازای هر ۳۰۰ متر افزایش ارتفاع تبدیل میشود)

اما ارتفاع تنها عامل جوی تاثیر گذار نیست و میزان رطوبت و دمای هوا نیز از دیگر عوامل جوی موثر بر اکتان می باشند. افزایش ۱ گرم آب در هر کیلوگرم هوای خشک ۰.۲۵ تا ۰.۳۲ به عدد MON می افزاید و کاهش هر ۵.۶ درجه سانتیگراد دمای محیط نیز ۰.۴۴ تا ۰.۵۵ عدد MON را افزایش می دهد، پس نتیجه دیگر این که در زمستان اکتان پایین تری لازم است تا تابستان و یک سوخت مشابه در شرایط مشابه از نظر رطوبت و محل آزمایش، در زمستان دیرتر دچار خودسوزی می شود تا در تابستان.

البته از آنجائیکه تاثیر ارتفاع بر اکتان نسبت به تاثیر رطوبت و دما بسیار بیشتر است، اگر بنزین مناطق کنار دریا ( شمال و جنوب ) را نیز با اکتان بالاتر عرضه نمایند ؛ تعمیرات خودروها در این مناطق به تاخیر خواهد افتاد. از دیگر موارد موثر در عدد octane می‌توان به مواردی چون نسبت تراکم موتور، آوانس و ریتارد کار کردن آن، میزان کارکرد موتور، دمای موتور، نسبت بنزین و هوا و مواردی از این دست، اشاره نمود.

سنسور ناک چیست؟

در ابتدا گفتیم که اگر اکتان سوخت پایین باشد، هنگام بالارفتن از سربالایی یا حرکت با دور موتور پایین با دنده مرده، موتور شروع به ناک زدن می کند که این موضوع خطراتی جدی همچون شکستن پیستون ها را در پی دارد، در خودروهای جدید سعی شده با استفاده از این سنسور، مشکل ناک زدن تا حدودی کنترل شود، به این شکل که در صورت استفاده از بنزینی با octane پایین تر از حد لازم برای آن خودرو یا کاهش ارتفاع ، افزایش دما و یا کاهش رطوبت، ناک سنسور وضعیت ناک زدن موتور را به ECU گزارش می کند و ECU نیز با ریتارد کردن زمان جرقه زنی برای رفع مشکل تلاش می‌کند، اما این امر باعث کاهش شتاب خودرو، دیر عکس العمل نشان دادن در هنگام فشردن یکباره پدال گاز و همچنین ایجاد آلودگی بیشتر و از بین بردن سریعتر قطعات موتور در دراز مدت می گردد. پس در این‌گونه خودروها بهتر است از بنزین با octaneb ذکر شده در دفترچه خودرو که عموما هم عددی بالای ۹۰ است، استفاده کنید ( در ایران تنها گزینه های در دسترس، استفاده از بنزین سوپر، یا مکمل ها هستند...)

تفاوت بنزین سوپر و معمولی

در ایران به طور کلی دو نوع بنزین سوپر و معمولی به تولید می رسد که هر دو این بنزین ها از نوع بنزین بدون سرب بوده و به طور کلی از نظر استاندارد آلایندگی و... مشابه یکدیگر هستند، اما تفاوت اصلی آنها در عدد اکتان بالاتر بنزین سوپر است، هرچند تاکنون هیچ مرجع رسمی اقدام به اعلام عدد اکتان بنزین سوپر و معمولی نکرده، اما شنیده ها از اکتان 87 RON برای بنزین معمولی و 95 RON برای بنزین سوپر حکایت دارد، پس بنزین بدون سرب با اکتان 95 همان بنزین سوپر و بنزین بدون سرب با اکتان 87 همان بنزین معمولی است. اللبته همانطور که گفتیم عدد اکتان از عوامل محیطی بسیاری تاثیر می گیرد، به همین دلیل عد اکتان سوخت اکثر جایگاه های کشور با یکدیگر یکسان نیست.

آنچه به صورت یک باور غلط در فرهنگ مردم جا افتاده ، این است که ترکیب کردن بنزین سوپر و معمولی کار درستی نیست. در حالیکه مطابق تحقیقات و آزمایشات انجام شده می توانید به راحتی با ترکیب دو نوع بنزین با یکدیگر به عدد اکتان لازم دست یافت، مثلا اگر عدد اکتان بنزین معمولی برای خودروی شما کم، و عدد اکتان بنزین سوپر برای خودرویتان زیاد است، می‌توانید از ترکیب بنزین معمولی و سوپر استفاده نمایید چرا که استفاده از بنزین با octane بالاتر از حد لازم برای چنین خودروهایی جز هدر دادن پول، منفعت دیگری برای خودرویتان ندارد و استفاده از سوخت با octane پایین تر هم با خودسوزی سوخت به موتور خودروی شما آسیب می رساند و در صورت تنظیم موتور بر مبنای بنزین سوپر هم از شتاب خودرو کاسته می شود.

تفاوت مکمل ها و اکتان بوسترها چیست؟

به طور کل برای اکثرخودروهای موجود در ایران، استفاده از اکتان بوسترها که این روزها قیمت های گزافی هم پیدا کرده اند، جز هدر دادن پول، تاثیر خاصی نخواهد داشت....، چرا که درصد زیادی از خودروهای ما دارای نسبت تراکم بالایی نیستند و استفاده از بنزین معمولی و یا نهایتا سوپر، برای آنها کفایت می‌کند، اما اوضاع در مورد مکمل های سوختی و شوینده ها و تمیز کننده ها کمی متفاوت است.

مکمل های سوخت و اکتان بوستر ها، هردو محصولاتی هستند که برای اضافه شدن به بنزین خودرو ساخته شده اند و روش مصرف مشابهی دارند، اما تفاوت اصلی آن‌ها، در عملکرد و موارد استفاده آن‌ها است، همانطور که از نام گذاری آن‌ها پیداست، وظیفه اصلی اکتان بوسترها، بالابردن عدد octane بنزین و جلوگیری از ریتارد کار کردن، یا ناک زدن خودرو است، اما در سمت مقابل مکمل ها شامل طیف وسیعی از افزودنی های سوختی شامل تمیز کننده های انژکتور، تمیزکننده های سیستم سوخت رسانی، شوینده های کاتالیزور اگزوز و ... هستند. 

اما داستان در مورد برخی خودروهای مدرن وارداتی متفاوت است، خودروهایی که دارای نسبت تراکم بالا، سیستم پاشش مستقیم سوخت (gdi)، یا مجهز به توروبشارژ هستند، به شدت به عدد octane سوخت مصرفی حساسند و در زمان‌هایی که توزیع بنزین سوپر در کشور دچار اختلال می شود، به شکل فزاینده ای تعداد خرابی های موتوری این خودروها افزایش می‌یابد و مشاهده خودروهای توربو شارژ با پیستون شکسته، اصلا چیز عجیبی نیست....

برای رفع این مشکلات، ابتدا رعایت اصول ایمنی موتورهای توربو حین رانندگی و سپس استفاده از  اکتان بوسترهای موجود در بازار توصیه می شود.

اگر بنزین سوپر یا اکتان بوستر در دسترس نبود چطور رانندگی کنیم؟

به طور کل توصیه می شود در شرایطی که سوخت مناسبی مصرف نمی‌کنید، از تخته گاز رفتن و هرگونه فشار و شتاب گیری بی مورد پرهیز نمایید، همچنین همواره سعی کنید دور موتور خودرو در محدوده میانی مجاز باشد، ضمن اینکه برای شتاب گیری، بهترین راهکار استفاده از دنده های سنگین تر در کنار فشار حداقلی بر روی پدال گاز است.

استفاده از اکتان بوستر های موجود در بازار هم، راه حل مناسبی است، اما فراوانی انواع تقلبی این محصولات در بازار نیز عاملی بازدارنده محسوب می شود.
برای تهیه این نوع مکمل ها، همواره به فروشگاه ها و نمایندگی های معتبر مراجعه کنید، و هرگز اقدام به خرید مکمل از پمپ بنزین ها نکنید، چرا که اگر محصولی که تهیه کرده اید تقلبی، یا از نوعی نامرغوب باشد، می‌تواند به آسانی باعث آسیب به موتور خودرو شود.

مکمل ها در انواع و قدرت های مختلفی یافت می شوند، با مطالعه اطلاعات نوشته شده بر روی جعبه و قوطی آنها، می‌توانید از مقدار افزایش اکتانی که سازنده آن ادعا کرده آگاه شوید.

نحوه استفاده از مکمل سوخت

اکتان بوستر ها و به طور کلی مکمل های سوخت معمولا در قوطی های پلاستیکی یا فلزی عرضه می شوند. این محصولات در انواع مختلف برای مخلوط شدن با مقدار مشخص سوخت طراحی شده اند.  پس امر مهمی است که از میزان گنجایش باک سوخت خودروی خود برای استفاده از مکمل های سوخت مطلع باشید.

- در هنگام استفاده از مکمل ها، از ریتخن مایع مکمل بر روی پوست و برخورد آن با چشم ها جلوگیری کنید. این مایعات دارای ترکیبات قوی شیمیایی هستند و بشدت سرطان زا می باشند.

- سعی کنید از چند نوع مکمل به صورت همزمان استفاده نکنید؛ در صورت اقدام به استفاده همزمان، با خواندن اطلاعات مندرج بر روی قوطی ها، از سازگاری آن ها با یکدیگر اطمنینان حاصل کنید.

- از قرار دادن قوطی مکمل سوخت در مجاورت شعله و گرما بشدت خودداری کنید. این محصولات بشدت اشتعال پذیرند.

- درب قوطی مکمل ها معمولا به شکلی طراحی شده اند که باید ابتدا آن را به سمت پایین فشار دهید و سپس بچرخانید.

- مکمل را در زمانی که سطح بنزین باک به انتها رسیده داخل باک ریخته و سپس سوخت گیری کنید.

- بعلت خوردنگی بالا، ریختن این مایعات بر روب بدنه خودرو موجب آسیب دیدن رنگ آن خواهد شد.

- بعد از استفاده از مکمل سوخت، ترجیحا قوطی آن را از بین ببرید.

پس با توجه به مطالبی که ذکر شد، به صورت خلاصه دریافتیم که برای انتخاب نوع بنزین مصرفی و عدد اکتان آن، در گام اول باید مشخصات موتور خودروی خود را بشناسیم، اگر موتور خودروی ما مجهز به توربو یا سوپر شارژ است، یا ضریب تراکم بالایی دارد، الزاما باید سعی کنیم از سوخت با عدد اکتان بالا استفاده کنیم، بنا براین استفاده از بنزین سوپر، یا استفاده از افزودنی های استاندارد برای ما اجباری است، اما اگر خودرویی با تکنولوژی قدیمی تر، و ضریب تراکم نسبتا پایین داریم و موتور خودرو با بنزین معمولی هم ناک نمیزند، نیازی به استفاده از بنزین سوپر، یا خرید اکتان افزاهای گران قیمت بازار نیست و میتوانیم با خیال راحت، از بنزین معمولی یا یورو 4 استفاده نموده و برای حفظ سلامت خورو کافیست به صورت یک سرویس در میان، از انژکتورشوی های معتبر و اصلی موجود در بازار استفاده نمایید.

در این مقاله به سوال اکتان چیست پاسخ دادیم. برای راهنمایی بیشتر، می توانید با مطالعه مطلب چه بنزین و اکتانی برای خودروی من مناسب است؟ از سوخت مناسب خودروی خود و مکمل ها و اکتان بوستر های مناسب و در دسترس آگاه شوید.